منطقه خزر با اکتشافات نفت و گاز اخیر صورت گرفته گام در راه ایجاد تحول و تغییر موازنه های انرژی خاورمیانه می نهد.
دریای خزر منطقه ای به وسعت ۷۰۰ مایل در آسیای مرکزی است که توسط کشورهای ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان محصور شده است. از بین این ۵ کشور تنها ایران عضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) می باشد. بغیر از روسیه دیگر کشورها ، مستقل از اوپک اقدام می کنند و اخیراً در سال ۱۹۹۱ با فروپاشی شوروی سابق، شکل گرفته اند.
از منظر تاریخ، منطقه خزر قبلاً هم تولید نفت و گاز طبیعی داشته است. اما در سالهای پایانی قرن بیستم بود که مشخص شد منطقه دارای ذخایر عظیمی از نفت و گاز می باشد. امروزه برآورد می شود که نفت منطقه خزر بالغ بر ۱۲ تریلیون بشکه باشد. پس از فروپاشی شوروی و شکل گیری کشورهای نوظهور و تازه استقلال یافته، فضای باز برای سرمایه گذاری و توسعه میادین توسط شرکتهای نفتی بین المللی فراهم شد.
ذخایر گازی ترکمنستان در حدود ۸ تریلیون مترمکعب می باشد. آذربایجان هم ۱.۲ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی در اختیار دارد. قزاقستان نیز ذخایر 40 میلیارد بشکه نفت و ۱.۸ تریلیون مترمکعب گاز در اختیار دارد.
کل ذخایر هیدروکربوری منطقه خزر شامل ایران و روسیه ۶ درصد ذخایر گاز دنیا و ۴ درصد کل ذخایر نفت دنیا می شود. پس از روسیه، ایران و قطر، ترکمنستان چهارمین کشور دارنده ذخایر گاز دنیا می باشد.
اولین چاه فراساحلی و چاه های حفاری شده بصورت اتوماتیک در ساحل بی بی هیبت در باکو انجام شد.
در سال ۱۸۷۳ ، تولید و بهره برداری از نفت در برخی از بزرگترین میادین کشف شده در آبشیرون پنین سولا نزدیک مناطق محلی بالاخالی، سان بونچی و رامانا و بی بی هیبت آغاز شد. کل ذخایر قابل احیا بیش از ۵۰۰ میلیون تن بود و در سال ۱۹۰۰ باکو بیش از ۳۰۰۰ چاه نفت داشت که ۲۰۰۰ چاه آن در سطح صنعتی تولید داشتند.
در انتهای قرن نوزده باکو تحت عنوان “پایتخت طلای سیاه” شناخته شده بود.
میدان نفتی کاشاگان، بزرگترین میدان کشف شده طی ۳۰ سال اخیر در جهان، تصویر مثبتی از وضعیت ارائه می دهد و انتظار می رود تا پایان ۲۰۱۳ تولید نفت از این میدان به ۳۷۰ هزار بشکه در روز و تا ۱.۵ میلیون بشکه در روز در زمان رسیدن به سقف تولید، برسد.
این میدان کشف شده در سال ۲۰۰۰ در شمالی ترین بخش دریای خزر واقع شده و حجم ذخایر آن در حدود ۱۳ میلیارد بشکه نفت خام میباشد.
اما دسترسی به نفت این میدان آسان نیست. لایه ضخیم یخ در زمستان، نوسانات شدید دمایی از -۳۵ تا ۴۰ درجه ، عمق کم آب منطقه، درصد بالای ترکیبات سولفید هیدروژن غلیظ در نفت، این میدان را به یکی از پر چالش ترین پروژه های نفتی دنیا تبدیل نموده است. همچنین برآورد شده که هزینه هر بشکه نفت این میدان حدود ۱۱۶ دلار باشد.
لذا جای تعجب نیست که شمار زیادی از غولهای نفتی دنیا ، بخاطر پیچیدگی پروژه و نیز گستره وسیع تأمین منابع مالی به پروژه گرایش پیدا کرده اند و با آن در ارتباط هستند.
در پی اجرای برنامه اکتشافات اولیه توسط دولت قزاقستان در سال ۱۹۹۲، شرکت Kazakhstancaspiishelf در سال ۱۹۹۳ تأسیس شد و کنسرسیوم شرکتهای انی، گروه بی جی، بی پی / استات اویل ، اگزان موبایل ، شل و توتال شکل گرفتند.
بازیگران اصلی این پروژه در طول سالها اندکی تغییر یافته اند، درسال ۲۰۰۱ بی پی / استات اویل سهم خود را به دیگر شرکا فروخت . در سال ۲۰۰۴ دولت قزاقستان نصف سهم بی جی در قرارداد را خرید. توافقنامه به شکل نهایی ذیل دنبال شد:
انی – ۱۶.۸۱%
رویال داچ شل – 16.81%
توتال – ۱۶.۸۱%
کازمونای گاز – ۱۶.۸۱%
کونوکو فیلیپس – ۸.۴%
اینپکس – ۸.۵۶%
در نوامبر ۲۰۱۲ مذاکراتی صورت گرفت که شرکت هندی ONGC Videsh سهم کونوکوفیلیپس را با تأیید دولتهای هند و قزاقستان بخرد. کونوکوفیلیپس انتظار دارد که سهم خود را به ۵ میلیارد دلار بفروش برساند. اما فشارهایی روی نفت و گاز خاورمیانه ا ز سوی چین احساس می شود که البته بخاطر توان مالی بالا، چین را در موقعیت برتری برای ورود به پروژه ها و خرید سهم الشراکه قرار می دهد.
بر اساس آخرین اطلاعات از سوی وزیر اقتصاد و برنامه و بودجه قزاقستان، یربولات دوسایف، بین ماه های ژوئن تا ابتدای سپتامبر تولید نفت قزاقستان کاهش خواهد یافت .
کاشاگان منطقه ای به وسعت ۵۵۰۰ کیلومتر مربع را پوشش داده و از ۵ میدان مجزا شامل کاشاگان اصلی، کاشاگان جنوب غربی، کایران، آکتوت و کالامکاس شکل گرفته است. توسعه اصلی میدان مبنظور بهره برداری و تولید نفت تأسیسات در جزیره ای به نام Island D که ۱۲ چاه نفتی را مدیریت کرده و دو مجموعه یونیت (Train) تولید که مسئولیت جداسازی نفت از را نیز بر عهده دارند، ساخته شده است.
تولید گاز از میدان گازی یولاتان یا گالکینیش نیز قریب الوقوع بوده و احتمالا در انتهای ماه ژوئن باشد. این میدان در نوامبر ۲۰۰۶ کشف شده و چهارمین یا پنجمین میدان بزرگ گازی در دنیا به شمار می رود. حجم ذخایر بین ۴ تا ۱۴ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی می باشد. شرکت CNPC چین ، دو شرکت کره ای LG International و مهندسی هیوندایی و شرکت اماراتی پتروفک در توسعه این میدان مشارکت دارند.
ترکمنستان پیش نویس برنامه توسعه خط لوله بین منطقه خزر تا آذربایجان، و در ادامه تا اروپا را بمنظور تسهیل انتقال گاز (بجای گاز روسیه) منتشر نمود. البته جای تعجب نیست که روسیه – یکی از پنج همسایه در منطقه خزر- با این برنامه مخالفت نماید. روسیه خاطر نشان ساخته که این خط لوله به اکولوژی خزر آسیب وارد می نماید.
این خط لوله که با نام TAP یا ترانس کاسپین شناخته میشود شامل یک اتصال با میدان تنگیز در قزاقستان و ترکمنستان نیز می باشد. در دوازده سپتامبر ۲۰۱۱ وزیر خارجه اتحادیه اروپایی با انجام مذاکرات بمنظور انتقال گاز آذربایجان و ترکمنستان به اتحادیه اروپایی موافقت نمود.
در سپتامبر ۲۰۱۲ پس از جلسه رسمی وزارای نفت و انرژی ترکیه و آذربایجان و ترکمستان و اروپا در عشق آباد، ویزر نفت ترکیه اعلام نمود که ترکیه نیز مایل به خرید گاز از خط لوله ترانس کاسپین می باشد.
ظرفیت پروژه ای خط لوله ۳۰ میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی در سال است که ارزش آن نیز حدود ۵ میلیارد دلار برآورد شده است. در باکو، این خطو لوله به خط لوله کوکاسوس جنوبی وصل خواهد شد و طبق برنامه به خط لوله ترانس آناتولی.
روز ۲۱ ماه می، در بیانیه افتتاحیه کنگره چهارم جهانی گاز در عشق اباد ، رئیس جمهور قربان قلی برفیم حامد اوف اذعان داشت: کشور ما دارای ذخایر فراوانی است. با بهره برداری از این منابع ما نه تنها به ملت ترکمن بلکه به کلیه آحاد بشر خدمت می کنیم . این منابع اهمیت بسزایی در توسعه اقتصادی کشور و افزایش نقشش در سیستم جهانی و مناسبات اقتصادی دارند.
شکی نیست که منطقه ای با این حجم زیاد از پروژه همچون کاشاگان و گالکینیش (یولاتان)، فرصتی بسیار سودآور برای شرکتهای نفتی دنیاست. شرکتهای ساخت و تأمین کننده تجهیزات نفت و گاز این فرصت را غنیمت شمرده و در حال اجرای مذاکرات متعدد با پیمانکاران جهت تأمین کالاها هستند.
پیتر پردسکو مدیرعامل شرکت Confind میگوید: روند کنونی در سال های آتی به سمت حفاری و تولید خواهد رفت. تعمیرات اساسی چاه ها برای دو و سه سال آتی افزایش خواهد یافت . این بدان معناست که بازار تأمین تجهیزات حفاری، تجهیزات سرچاهی و تعمیرات اساسی و حین تولید رونق بنیادین خواهد گرفت.
میدان های فراساحلی گاز شاه دنیز و نفت چیراگ در آذربایجان که بهره بردار آنها شرکت شل می باشد نیز به تولید خود ادامه می دهند. شل اکنون در میدان چیراگ-گونشی به تولید روزانه ۶۶۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
میدان شاه دنیز در جنوب خزر ۷۰ کیلومتری جنوبی ترین نقطه باکو در عمق ۶۰۰ متری کف دریا قرار گرفته است. حجم ذخایر شاه دنیز معادل ۱.۵ تا ۳ میلیارد بشکه و ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد مترمکعب می باشد. در گفتگوهای ۲۱ ژوئن، پس از دیدار بین رییس اتحادیه اروپایی خوزه مانوئل باروسو و الهام علی اف، وی گفت : آذربایجان امیدار است که تأمین گاز اروپا با حجم گاز بالاتر از پروژه شاه دنیز ۲ با حجم ذخایر اثبات شده ۲ تریلیون مرتمکعب گاز ادامه یابد.
کنسرسیوم توسعه میدان هر دو خط لوله ترانس آدریاتیک و نابوکو غربی را برای صادرات گاز لحاظ خواهد نمود. قبلاً در خبری در همین سایت ما به تعیین تکلیف پیمانکار خط لوله اشاره کرده بودیم.
براس سالها تصور میشد که این امری غیرممکن باشد، کریدور گاز جنوبی توان انتقال ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز تا سال ۲۰۱۹ را به اروپا داشته و در حالت طبیعی این ۱۰ % تقاضای نیازهای سالانه اروپا را پوشش خواهد داد.
خط لوله ترانس آدریاتیک یک خط لوله گاز طبیعی است. خط لوله از یونان شروع شده و با گذر از آلبانی و دریای آدریاتیک به ایتالیا و بازارهای اروپایی می رسد. مدیرعامل خط لوله می گوید: ما اکنون تمامی توافقات سیاسی لازم جهت آغاز کار از سمت شاه دنیز به اروپا را کسب نموده ایم. نکته باقیمانده بررسی پیشنهادیه های فنی و مالی و نقطه نظرات و انتظارات دیپلماتیک و سیاسی مدنظر دولتهای میزبان خط لوله می باشد.
مدیر منطقه ای یونان خط لوله می گوید: این دستاورد نه تنها برای یونان دستاوردهای زیادی بدنبال خواهد داشت و در تأمین امنیت کریدور جنوبی نیز تأثیر خواهد گذاشت بلکه یک مشارکت بین المللی بین کشورها را در استقرار امنیت و ثبات اقتصادی از طریق سرمایه گذار مطمئن بوجود آورده است.
با کسب حمایت دولت یونان بموازات جلب رضایت پارلمان این کشور، راه جهت اتمام موفقیت آمیز یک پروژه که اثرات مثبت زیادی بر بدنه اقتصادی این کشور در موقعیت کنونی و شرایط ریاضت اقتصادی که این کشور سپری می کند و همچنین تحقق اهداف انرژی اروپا هموار گردید.
خط لوله نابوکو غربی اتصال بین قاره ای بازار گاز اروپا را افزایش خواهد داد و ارتباط دهنده بین منطقه بالکان، کشورهای جنوب شرقی اروپا و بخش مرکزی و غربی اروپا می باشد.
مدیرعامل خط لوله گاز نابوکو معتقد است که: حمایت های سیاسی در کنار عاقه زیاد به سرمایه گذاری کشورها در نابوکو نشان می دهد که تقاضای قابل توجهی به گاز انتقالی خزر از طریق نابوکو وجود دارد. حمایت ترکیه بعنوان شریک مهم ترانزیتی گاز خزر به اروپا یک مزیت رقابتی است.
در ادامه راه روسای جمهور اتریش، بلغارستان، مجارستان و رومانی حمایت خود را از پروژه اعلام نموده اند.
نگاهی گذرا به ماهیت چند ملیتی پیمانکاران، توسعه دهندگان و بهره برداران درگیر در منطقه نشان می دهد که شرکتهای رقیب، همه بازیگران نفت و گاز غربی و خاورمیانه و همچنین آسیایی همه با هم مشارکت می کنند.